De interne criticus, ik denk dat ik veilig kan stellen dat hij ook in jouw leven geen onbekende is. Ik ken de mijne alvast zelf erg goed. Ik was me al een paar jaar oppervlakkig bewust van zijn aanwezigheid, maar ik weet nog heel goed waar en wanneer ik hem écht leerde kennen.
Frankrijk, de Morvan. September 2010. De juiste dag kan ik me niet meer voor de geest halen, maar het was duidelijk dat mijn criticus zijn plaats opeiste.
De reden dat ik in Frankrijk was, heeft wat meer uitleg nodig.
Een week eerder was ik tegenover mijn toenmalige leidinggevende gaan zitten in zijn kantoor en had hem gemeld dat ik de dag erna niet meer zou komen werken, nooit meer eigenlijk. Ik was op, klaar, de motor sloeg niet meer aan. Burnt out. De dagen die daarop volgden brachten een combinatie van energierushes (omdat ik plots 'vrij' was), onrust (omdat ik ineens niets meer te 'doen' had) en depressieve gedachten ('ik kan ook helemaal niks, wat een loser ben ik toch').
In een helder moment (het was een energierush) besloot ik zonder plan richting het zuiden te rijden, mijn neus achterna, met alleen een tent, wat kleren en 2 boeken. De boeken in kwestie waren: 'Synchroniciteit' van Jung en 'De interne criticus ontmaskerd' door Stone & Stone.
Ik laat het heilzame verhaal over hoe ik de eerste ochtend licht verbaasd wakker werd op een camping met allemaal naakte mensen voor later. En hoe 'Synchroniciteit' meer dan een boek was.
Wat van belang is voor het werk dat we bij Padma doen, is dat ik me nog steeds scherp kan herinneren dat mijn interne criticus helemaal niet ontmaskerd wilde worden. De woede, het venijn en de kracht waarmee hij terugsloeg nadat ik (ongevraagd) meer over hem te weten kwam, zal ik nooit meer vergeten.
Nu ik al een aantal jaren ademwerk beoefen en faciliteer kan ik met zekerheid zeggen dat ik de volgorde fout had. In de volgende tekst leg ik uit waarom...
Mijn criticus en ik
Het is een lijvig hoofdstuk in de meeste mensen hun leven. Ik kan veilig zeggen dat mijn criticus en ik meerdere hoofdstukken kunnen vullen. We hebben samen al een lange creatieve relatie achter de rug. Mijn criticus was aan de ene kant erg vaardig om me de meest vreselijke horrorscenario's voor te schotelen én mijn leven te kruiden met een vleugje terreur. Ik was langs mijn kant dan weer erg vaardig in het hem voorzien van een lange lijst met kleurrijke beledigingen. Niet direct het recept voor een duurzame, voedende relatie.
Deze tekst gaat kort over het hoe en wat van de interne criticus, maar de nadruk ligt op mijn ervaring met 'de omgekeerde volgorde'. In mijn verlangen om hem beter te leren kennen, volgde ik de weg die de meeste mensen zullen herkennen, namelijk eerst 'snappen met mijn hoofd', en dat zou alles oplossen. Dat bleek dus de omgekeerde volgorde...
De innerlijke criticus
Een soeplepel angst en een flinke scheut schaamte (bij voorkeur lang gerijpt), goed geschud en lang genoeg laten staan. Meer heb je niet nodig om een heerlijke criticus te bereiden.
De toxische cocktail die ontstaat uit deze bereiding is een subpersoonlijkheid die jou volledig verantwoordelijk houdt voor het feit dat je niet geliefd bent, niet genoeg bent, geen aandacht verdient, geen plek verdient,... en ga zo maar even door.
Kort door de bocht genomen, de interne criticus houdt je volledig verantwoordelijk dat je ouders of opvoeders er niet voor je waren op de momenten dat je hen nodig had. Je had maar beter, sterker, liever,... (vul zelf aan) moeten zijn om de aandacht en liefde van hen te verdienen.
Op deze manier jezelf de schuld geven is trouwens een erg handige manier om ermee om te gaan, het is als kind namelijk een onhoudbare gedachte dat er niets gaat veranderen aan je situatie. Daarom is het 'beter' om de schuld bij jezelf te leggen, dan kan je er mogelijk nog iets aan doen. Had er iemand een portie controledrang besteld bij die schaamte en schuld?
De natuurlijke machtsverhouding tussen ouder en kind neemt trouwens de mogelijkheid weg dat je als kind de schuld bij je ouders zou kunnen leggen.
Een interne criticus is trouwens niet iets statisch; hij kan ook promoveren. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer je als kind opkomt voor je noden na een eerste golf van verlating. Wanneer je als kind initiatief neemt om toch tegemoetkoming te zoeken voor wat je echt nodig hebt (moedig!) door het uit te spreken of door je emotie toe te laten, en je ouders reageren met minachting of een tweede of derde golf van verlating, dan kan je criticus promoveren naar de destructieve klasse. Pijnlijke voorbeelden hiervan zijn: "Hou op met huilen, of ik geef je iets om over te huilen", "Als je denkt dat dat het ergste is dat je zal overkomen, hou je dan maar vast", "Wie denk jij wel dat je bent om hier kwaad te worden op mij?".
Stel je even de mate van wilskracht voor die je in jezelf moest oproepen om dit te doen toen je kind was. Het is voor jou als kind bijna onmogelijk om door een golf van pijn en verdriet toch expressie te geven aan je echte emotie. Het risico op afwijzing en uitsluiting is onmogelijk om te nemen in die fases van je leven. Dus leer je om die emotie binnen te houden en op te sluiten, zodat de boosheid nooit vrij door je heen kan stromen. Die mate van pure wilskracht om voor jezelf op te komen leunt dus sterk aan bij het vermogen om boos te kunnen en mogen zijn. Wanneer dit keer op keer de kop wordt ingedrukt, word je geconditioneerd om geen aandacht meer te vragen en geen expressie meer te geven aan alle manieren waarop je de aandacht naar je toetrekt.
Jan Klaaaaaaaaassen, Jan Klaaaaaaaassen!!!
Voor zij die niet oud genoeg zijn om Jan Klaasen te kennen, een woordje uitleg. In de poppenkast was Jan Klaassen een erg populair en dommig figuur met een gouden hart. Zijn naam werd meermaals geroepen tijdens de voorstelling door het publiek, meestal om hem op het toneel te roepen wanneer er iets gebeurde met een specifiek voorwerp. Het publiek moest alert zijn en hem tijdig waarschuwen. Voor alle duidelijkheid, wanneer Jan Klaassen op het toneel werd geroepen, was dat zelden omdat er goed nieuws was...
Ik heb mijn criticus als een Jan Klaassen leren beschouwen. Hij vraagt mijn lichaam om hyperalert te zijn op bepaalde triggers zoals bepaalde plekken, geluiden, voorwerpen, personen, gezichtsuitdrukkingen, gebeurtenissen, blikken,... die hij als onveilig beschouwd. De signalen die mijn lichaam (het publiek) registreert, alarmeren dan razendsnel mijn criticus (Jan Klaassen), die dan met veel plezier zijn rol komt spelen. Meestal in de vorm van dramatiseren en catastrofiseren.
Wanneer deze scène helemaal op het toneel staat, kunnen we spreken van een emotionele flashback. Je realiseert je niet meer dat je in een volwassen lichaam zit en dat het verleden niet meer bestaat. Je lichaam gaat in overlevingsmodus en klikt vast in het verleden. 'Klungel', 'idioot', 'loser', 'achterlijk kind', 'debiel',... de namen die we onszelf toedichten zijn pijnlijk herkenbaar als echo's uit het verleden.
Aan de slag met je interne criticus
De functie van je interne criticus heeft ook een positieve waarde. Ten eerste zorgt hij ervoor dat je opmerkzaamheid uitgaat naar die situaties waar verbetering mogelijk is en ten tweede zorgt hij ervoor dat we alert zijn bij potentiële onveiligheid. Daar is op zich niets problematisch aan, als je jezelf door de bijbehorende sensaties kan navigeren zonder in paniek te geraken. Maar wanneer het dramatiseren en catastrofiseren je in een spiraal drijven van eenzijdig gefocust zijn op perfectionisme en hypervigilantie, is het hoog tijd om in te grijpen.
Er zijn veel methoden om op je criticus in te grijpen, en geloof me vrij dat hij het weet wanneer je dat van plan bent. Ik koos in eerste instantie voor de rationele weg, die zovelen nemen en jijzelf mogelijk ook zal herkennen. De veilige weg van begrijpen, vatten, snappen. Helaas blijkt dat niet voldoende om een goede relatie met je criticus op te bouwen. In elke relatie speelt gevoel veel meer een rol dan onze ratio, dus hier ook. Ik koos er in 2010 dus voor om een boek te lezen, want boeken lezen was de veilige optie om toch maar niet met de vervelende emoties om te moeten gaan. Als ik het snapte, had ik het onder controle en was ik dus veilig.
De titel van het boek was 'De interne criticus ontmaskerd' (Stone & Stone)*, en dat bleek achteraf niet de beste keuze. Terwijl mijn brein steeds beter inzicht begon te krijgen in de automatische en toxische processen van mijn eigen criticus, had ik in mijn lichaam geen idee hoe ik hiermee om moest gaan. Mijn interne criticus voelde zich écht ontmaskerd en werd woest. Er werden emoties en sensaties in mijn lichaam getriggerd die ik toen nog niet kon kanaliseren. En laat dat nu juist één van de bestaansredenen van je criticus zijn: ervoor zorgen dat net die emoties binnengehouden worden en niet getoond worden. Je leven zo navigeren zodat je geen aandacht trekt met schuld en schaamte als kompas. Doordat ik me geen blijf wist met die intense emoties had mijn criticus vrij spel om nog meer zijn best doen, nog harder, nog luider en nog steviger in te beuken op mij. Ik heb het boek dus zelfs niet uit kunnen lezen, zo hevig was de reactie in mijn lichaam. Ik draaide helemaal dol en wist niet wat ik met die intense sensaties moest doen, buiten ze trachten te onderdrukken zoals ik mijn hele leven al deed. Maar dat bleek geen houdbaar model.
Woede. Explosieve woede. Vernielingsdrang (godzijdank stond ik in een verlaten bos in het midden van Frankrijk). Ik was een vulkaan die op uitbarsten stond terwijl mijn criticus me voor alle vuil uitschold; dat ik me maar niet zo kleinzerig moest opstellen... dat ik me aanstelde... dat ik zo kwaad was omdat ik zelf eigenlijk niks voorstelde in het leven... dat ik me moest schamen om de wereld zo teleur te stellen... dat ik anderen beschuldigde terwijl ik zelf verantwoordelijk was voor mijn ellende... Het stopte niet, urenlang.
Ik kan er vandaag met compassie naar terugkijken, en tegelijk kan ik nog steeds intens verdrietig worden over de machteloosheid die ik toen had tegenover mijn criticus (een situatie die representatief was hoe ik me als jong kind moet hebben gevoeld). De reden hiervoor was dat ik in mijn lichaam nog niet de nodige vechtreactie had ontwikkeld om hem een halt toe te roepen. Ik trachtte hem met mijn brein het zwijgen op te leggen. Dat is ongeveer hetzelfde als proberen een beer in zijn eigen hol te lijf te gaan zonder wapens. Goed idee Hans, veel succes.
De cognitieve manieren om met je criticus aan de slag te gaan zijn zonder twijfel waardevol, maar negeren volgens mij een belangrijk aspect van de identiteit van de criticus. Het toelaten van boosheid (die aanleunt tegen wilskracht, weet je nog), het krachtig 'nee' roepen met je lichaam is een cruciale component om de destructieve aanvallen van de criticus een halt toe te roepen en jezelf uit een emotionele flashback te halen.
En daar zit de angel. Deze boosheid, deze krachtige lichamelijke vechtreactie is net wat in veel gevallen is afgestompt wanneer we als kind deze interne criticus ontwikkelden. De boosheid is naar onszelf gericht als persoon, niet naar onze ouders of opvoeders die ons in de steek hebben gelaten op momenten dat we ze nodig hadden. Als kind konden en mochten we niet terugvechten en leerden we dat we ons klein en onderdanig moesten opstellen, we moesten de bijbehorende emoties opsluiten omdat wijzelf 'fout' waren. Daardoor geloven we als volwassene nog steeds dat we niet mogen en kunnen terugvechten tegen deze invasieve schim uit het verleden die onze criticus is.
Een veilige vechtreactie aanleren
Een cruciaal aspect dat me echt een nieuwe verhouding met mijn interne criticus heeft gegeven, is het werken in groepen. Door de jaren heen kwam ik op plekken waar ik door de aard van het werk niet langer mijn perfecte maskers kon ophouden die mijn criticus me opdroeg. Ze vielen stuk voor stuk af en tegelijk werd ik gezien door anderen hierin, zonder oordeel. Met liefde en compassie, met onvoorwaardelijke steun wanneer ik in stukken lag en de emoties vrije loop liet die al zo lang onder schuld en schaamte bedekt zaten. Ik leerde stap voor stap dat leven zonder perfecte maskers ook veilig kon zijn en dat de stemmen die ik hoorde schimmen uit het verleden waren en ik in het heden veilig was.
Daarom zal ik het ademwerk dat we aanbieden bij Padma mijn hele leven dankbaar zijn. Het ondersteunt me zelf nog steeds in het verwerken van onverwerkte gevoelens uit mijn kindertijd - de brandstof voor emotionele flashbacks - en het helpt me nog steeds om beter toegang te krijgen tot mijn gezonde vechtreactie. Die instinctieve reactie die beschadigd werd, is essentieel om ook op een cognitieve manier aan de slag te gaan met je criticus. Omdat ik geen lichamelijk verweer had tegen de intensiteit van zijn aanvallen, kon ik ook niets anders dan dichtklappen en dieper in de logica van de criticus te zinken die me uiteindelijk uit het bestaan leek te wensen.
Nu kan ik, door persoonlijk en intens lichaamswerk, de intensiteit van zijn aanvallen omzetten in kracht, in een gezonde vechtreactie. Dit is voor mij de woede durven toelaten en het verdriet daarachter voelen en door me heen laten stromen. I
k merk dat hij dan stilvalt. De kracht van die emoties durven uitdrukken, brengt me helemaal in het hier en nu, en op die plek heeft de criticus geen voeding meer omdat hij zijn kracht uit het verleden haalt. Op die plek waar ik mijn lichaam kan terug kan voelen, kunnen mijn brein en zijn bewoners me niet meer gijzelen.
Vandaar dus 'de omgekeerde volgorde', om echt aan de slag te gaan met een krachtige interne criticus is er volgens mij ook nood aan het werken met het lichaam. Je gezonde vechtreactie terug online brengen is een cruciale vaardigheid om hem een halt toe te roepen (fysiek aspect) en ruimte te creëren voor jezelf om terug perspectief te krijgen (cognitief aspect).
Ik kom wel wat mensen tegen die een kast vol zelfhulpboeken hebben staan en nog steeds moeite hebben met het intomen van hun interne criticus. Hij drijft hen met elk boek verder in een excessief perfectionisme (Kan je me nu nog niet beter beteugelen? Je zal wel echt waardeloos zijn! Je zal nog beter moeten... (vul zelf aan)).
Als je je hierin herkent, voel ik echt met je mee, het is niet schaamtevol of jou schuld dat je je zo voelt. Het is wel jou verantwoordelijkheid om de weg eruit te vinden.
Ik hoop dat deze tekst je net dat stukje moed extra geeft om ruimte te geven aan je lichaam in een veilige en liefdevolle omgeving om zo stap voor stap aan een betere relatie te bouwen met die luide schim in je hoofd.
Heb je vragen over ons werk? Of voel je door het lezen van deze tekst dat er iets in jou beweegt? Aarzel dan niet om ons te contacteren of om naar een van onze events te komen om je lichaam in het hier en nu te brengen.
*noot: het boek 'De interne ciritus ontmaskerd' is een erg goed boek. Ik had het gewoon op een ander moment willen lezen.